تحلیل حقوقی بیانیه ریسک در قراردادهای آتی بورس کالای ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی

2 دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

چکیده

شناسایی و اجرای ضوابط حقوق تعهدات همواره میسور نبوده و در مواردی به سبب تفاوت مبانی و یا دشواری در تمییز ریشۀ تعهد، نمی‌توان به سادگی قضاوت کرد که آیا مسؤولیت (قراردادی یا مدنی) محقق شده یا خیر؟ از جمله مصادیق مشتبه در این زمینه، شناسایی مسؤولیت ناشی از بیانیه ریسک در قراردادهای آتی است. وجه این دشواری آنجاست که اولاً؛ نظم معاملات در بورس و اوراق بهادار لزوماً قواعد عمومی قراردادها در حقوق مدنی را برنمی‌تابد. ثانیاً؛ شکل‌گرایی در معاملات بورسی، ضوابط ویژه‌ای را اقتضاء خواهد داشت که منجر به تشریفاتی شده که علی‌رغم مصلحت بازار، در مواردی از عدالت و یا انصاف فاصله می‌گیرد. نوشتار حاضر با امعان نظر به ریسک بالا در قراردادهای آتی، در مقام تحلیل حقوقی مفاد بیانیه ریسک برآمده و ضمن بررسی این مهم از قالب شرط عدم مسؤولیت، ماهیت، مبانی و مسؤولیت ناشی از التزام به مفاد آن را ارزیابی می‌کند. نهایتاً، در مقام پاسخ به این پرسش که خوانش حقوقی ناشی از بیانیه مورد بحث چیست، پیش‌فرض اولیه آن است که فارغ از ابتنای قرارداد آتی بر ریسک فراوان و متشکل بودن بورس کالا، وجود اوصاف حرفه‌ای در این تشکل خودانتظام، اقتضای تعدیل مسؤولیت ناشی از التزام به بیانیه ریسک در قراردادهای آتی دارد و نمی‌توان با تمسک به پذیرش ریسک توسط مشتری، ضوابط حقوقی و حرفه‌ای را نادیده گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Statement of Risks in Futures in Iran Mercantile Exchange

چکیده [English]

Recognition and execution of rules concerning the 'law of obligations' is not always a simple task. In fact, difficulties in understanding the nature of an obligation is sometimes a stumbling block to figure out if the contractual/civil liability is assumed or not. The liability stemming from the 'statement of risks' in futures is an exemplar of such cases whose nature is surrounded by ambiguities. The reasons behind it are as follows: first, the general rules of the 'law of obligations' is not necessarily applicable to the exchange transactions as the follow a special order and discipline. Secondly, formalism in exchange transaction has led to a kind of formalities which, in some cases, dose not serve the justice and fairness in market. Having considered the high risk in futures contracts, the article provides a legal analysis of the content of risk statements from the perspective of disclaimer/exclusion of liability clause. The article will also examine the nature, foundation and liabilities raising from undertaking the content of risk statements. Eventually, despite the fact that futures bear a high risk and exchanges are self-regulated entities, the existence of some professional characteristics in such self-regulating bodies provides a potential for thr modification of liabilities raising from undertaking the risk statement. That being so, the article argues that the acceptance of risk by customer will not provide a justified space for legal reasoning to neglect the particularities of futures.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Statement of Risks / Futures / Margins / Mercantile Exchange / Exclusion of Liability Clause
ابن‌ عابدین (1421)؛ حاشیه رد المختار علی الدر المختار شرح تنویر الأبصار، بیروت: دارالطباعه و النشر.
ابن نجیم الحنفی، زین‌الدین (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق، طبعه الثانیه، بیروت: دارالمعرفه.
ایزانلو، محسن (1393)؛ شروط محدود‌کننده و ساقط‌کننده مسئولیت در قراردادها، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بادینی، حسن (1392)؛ فلسفه مسئولیت مدنی، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
باقری، محمود (1385)؛ «اقتصاد مبتنی بر بازار و کاستی‌های حقوق خصوصی»، پژوهش حقوق و سیاست، شماره 19، صص 88-41.
پیری، فرهاد (1395)؛ حقوق تجارت بین‌الملل در رویه قضایی ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات جنگل.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1389)؛ حقوق تعهدات، چاپ چهارم، تهران: گنج دانش.
خمینى (امام)، سیّد روح‌الله (1421 ه‍ ق‌)؛ کتاب البیع‌، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره).
خمینى (شهید) سیّد مصطفى (1418 ه‍ ق)؛ الخیارات‌، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره).
الدسوقی، محمد عرفه (بی‌تا)؛ حاشیه الدسوقی علی شرح الکبیر، بیروت: دارالفکر.
شهیدی، مهدی (1389)؛ آثار قراردادها و تعهدات، چاپ چهارم، تهران: انتشارات مجد.
شهیدی، مهدی (1393)؛ حقوق مدنی؛ شروط ضمن عقد، ج 4، چاپ چهارم، تهران: انتشارات مجد.
شهیدى‌ تبریزى، میرزافتاح (1375 ه‍ ق)؛ هدایه الطالب إلی أسرار المکاسب‌، چاپ اول، تبریز: اطلاعات.
صادقی، محمد؛ محمدحسن صادقی مقدم و علی‌اصغر صالحی (1394)؛ «مرجع صلاحیت‌دار حلّ اختلاف در بازار سرمایه ایران»، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 45، شماره 2، صص 243-263.
صفایی، سیّد حسین (1394)؛ دوره مقدماتی حقوق مدنی، ج 2، چاپ بیست و دوم، تهران: نشر میزان
صفایی، سیّد حسین و حبیب‌الله رحیمی (1393)؛ مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، چاپ هفتم، تهران: انتشارات سمت.
طباطبایى‌ یزدى، سیّد محمدکاظم (1421 ه‍ ق‌)؛ حاشیه المکاسب،‌ چاپ دوم‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
عبدی‌پورفرد، ابراهیم (1393)؛ مباحثی تحلیلی از حقوق تجارت، چاپ چهارم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
فاضل لنکرانى، محمد (1424 ه‍ ق)؛ تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله- الإجاره‌، چاپ اول، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار.
قاسمی، محسن (1388)؛ شکل‌گرایی در حقوق مدنی، چاپ اول، تهران: نشر میزان
کاتوزیان (الف) ناصر (1394)؛ دوره حقوق مدنی؛ عقود معین، ج 4، چاپ هشتم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان (ب) ناصر (1394)؛ دوره حقوق مدنی؛ قواعد عمومی قراردادها، ج 4، چاپ نهم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان، ناصر (1393)؛ الزام‌های خارج از قرارداد؛ مسئولیت مدنی، ج 1، چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر (1393)؛ دوره حقوق مدنی؛ قواعد عمومی قراردادها، ج 3، چاپ نهم، تهران: تهران: شرکت سهامی انتشار.
محقق‌داماد، سیّد مصطفی (1394)؛ قواعد فقه؛ بخش مدنی 1، چاپ 46، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق‌داماد، سیّد مصطفی (1395)؛ نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، چاپ چهارم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق‌داماد، سیّد مصطفی؛ جلیل قنواتی؛ سیّد حسن وحدتی شبیری و ابراهیم عبدی‌پورفرد (1393)؛ حقوق قراردادها در فقه امامیه، ج 1، چاپ ششم، تهران: انتشارات سمت.
مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار (1393)؛ مصوبات کمیته تخصص فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار (1386-1392)، ج 1، چاپ اول، تهران: انتشارات بورس.
مصطفوى، سیّد محمدکاظم‌ (1421 ه‍ ق‌)؛ القواعد- مائه قاعده فقهیه، چاپ چهارم،‌ قم: دفتر انتشارات اسلامى.
معصومی‌نیا، غلامعلی (1387)؛ ابزارهای مشتقه، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
نکویی، محمد (1390)؛ شرط عدم مسئولیت، چاپ اول، تهران: نشر میزان.
Albanese, Claudio and Campolieti, Giuseppe (2006); Advanced Derivatives Pricing and Risk Management. Theory, Tools and Hands-On Programming Application.
Clarke, G. Roger, Silva, de. Harindra, CFA, and Thorley, Steven. CFA (2013); Fundamentals of Futures and Options (a summary), Published by the Research Foundation of CFA Institute Summary prepared by Roger G. Clarke.
Coleman, Jules (1992); Risks and Wrongs, Cambridge Studies in Philosophy and Law, First Pub, Cambridge University Press.
Hull, C. John (2012); Options, Futures and other Derivatives, 8th edition, Pearson Education, United States.
Krichene, Noureddine (2013); Islamic Capital Markets: Theory and Practice, Singapore: John Wiley & Sons Singapore Pte. Ltd.
Loader, David (2005); Clearing and Settlement of Derivatives, Elsevier Butterworth-Heinemann.
National Futures Association (2002); Security Futures: An Introduction to Their Uses and Risks, Chicago Headquarters.
Posner, A. Richard (2003); Economic Analysis of Law, USA, Aspen Publishers, 6th edition.
Schofield, C, Nei (2007); Commodity Derivatives: Markets and Applications, The Wiley Finance Series.
 
قوانین، مقررات و اسناد
اساسنامه شرکت بورس کالای ایران: مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت و سازمان بورس و اوراق بهادار (1386).
آیین‌نامه اجرایی قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران: هیأت وزیران (1386).
بیانیه ریسک موضوع ماده 8 دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی در شرکت بورس کالای ایران: http://www.ime.co.ir/ShowContent.html?i=RW9FL2pZZmg5OXM9 (آخرین بازدید: 20/10/95)
بیانیه ریسک موضوع ماده 9 دستورالعمل معاملات قرارداد آتی سهام در بورس اوراق بهادار تهران: http://www.irbourse.com/userfiles/file/RM-2-890502.pdf (آخرین بازدید: 20/10/95)
دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی در شرکت بورس کالای ایران؛ با اصلاحات بعدی: هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار (1386).
دستورالعمل معاملات قرارداد آتی سهام در بورس اوراق بهادار تهران؛ با اصلاحات بعدی: هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار (1389).
دستورالعمل معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس کالای ایران: شورای عالی بورس و اوراق بهادار (1389).
قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران: مجلس شورای اسلامی (1384).
قانون تجارت: کمیسیون قوانین عدلیه مجلس شورای ملی (1311).
قانون مدنی: مجلس شورای ملی (1307).
مصوبه ابزار مالی قراردادهای آتی و مقررات مربوط به معاملات قراردادآتی: شورای عالی بورس و اوراق بهادار (1386).
The International Institute for the Unification of Private Law (UNIDROIT), principles on the operation of close-out netting provisions (Rome, 2013). Available at: http://www.unidroit.org/english/principles/netting/netting-principles2013-e.pdf (last seen: 15/01/2017).
Risk Disclosure Statement for Security Futures Contracts. Available at: https://www.nfa.futures.org/NFA-compliance/publication-library/security -futures-disclosure.pdf (last seen: 11/09/2016).